Steven Runciman
… Για τους Έλληνες η πτώση της πόλης ήταν ακόμη πιο βαρυσήμαντη. Για εκείνους επρόκειτο πράγματι για το οριστικό τέλος ενός κεφαλαίου. Ο θαυμαστός πολιτισμός του Βυζαντίου είχε ήδη παίξει το ρόλο του στον εκπολιτισμό του κόσμου και τώρα πέθαινε μαζί με την ετοιμοθάνατη πόλη…
Δεν είχε όμως πεθάνει ακόμη. Ο συρρικνούμενος πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης στις παραμονές της πτώσης της περιλάμβανε πολλά από τα διαπρεπέστερα πνεύματα της εποχής, που ανήκαν σε ανθρώπους οι οποίοι είχαν ανατραφή με μια ιδιαίτερα εκλεπτυσμένη παράδοση που εκτεινόταν προς τα πίσω, μέχρι την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη…
… Παρά τους εξαίρετους λογίους της, η Κωνσταντινούπολη στα τέλη του δέκατου τέταρτου αιώνα ήταν μια μελαγχολική πόλη που έπνεε τα λοίσθια. Ο πληθυσμός, ο οποίος μαζί με εκείνον των προαστίων αριθμούσε το δωδέκατο αιώνα ένα εκατομμύριο, τώρα είχε συρρικνωθή σε όχι παραπάνω από εκατό χιλιάδες και εξακολουθούσε να συρρικνώνεται. Τα προάστια πέρα από το Βόσπορο βρίσκονταν στα χέρια των Τούρκων. Το Πέραν, στην απέναντι πλευρά του Κερατίου κόλπου, ήταν γενοβέζικη αποικία. Στα προάστια κατά μήκος της θρακικής παραλίας του Βοσπόρου και της Προποντίδας, τα οποία κάποτε έβριθαν από μεγαλοπρεπείς επαύλεις και πλούσια μοναστήρια, απέμεναν μόνο μερικοί οικισμοί γύρω από κάποιες παλιές εκκλησίες. Η ίδια η πόλη, μέσα από τα δεκατέσσερα μίλια των τειχών της, ακόμη και στις ημέρες της δόξας της ήταν γεμάτη πάρκα και κήπους που χώριζαν τις διάφορες συνοικίες. Τώρα όμως πολλές συνοικίες είχαν εξαφανιστή και όσες απέμεναν χωρίζονταν από χωράφια και περιβόλια. Ο περιηγητής Ιμπν Μπατούτα μέτρησε στα μέσα του δέκατου τέταρτου αιώνα δεκατρία χωριστά πολίσματα (μικρές πόλεις) μέσα από τα τείχη. Στα πρώτα χρόνια του δέκατου πέμπτου αιώνα φάνηκε καταπληκτικό στον Γκονζάλεζ ντε Κλαβίχο ότι μια τόσο τεράστια πόλη ήταν τόσο γεμάτη με ερείπια, και λίγα χρόνια αργότερα ο Μπερτραντόν ντε λα Μπροκιέρ έμεινε εμβρόντητος από την ερημιά της!… Το 1437 ο Πέρο Ταφούρ παρατήρησε πόσο αραιός και φτωχός ήταν ο πληθυσμός της. Σε πολλές περιοχές θα νόμιζες ότι βρισκόσουν στην εξοχή, με άγρια τριαντάφυλλα να ανθίζουν την άνοιξη στους φράχτες από θάμνους, και με τα αηδόνια να κελαηδούν στα άλση.
Τα κτίρια του παλαιού Ιερού Παλατίου, στο νοτιοανατολικό άκρο της πόλης, δεν κατοικούνταν πια. Στην έσχατη ανάγκη του ο τελευταίος Λατίνος αυτοκράτορας (Βαλδουίνος Β΄ του Κουρτεναί), αφού πούλησε τα περισσότερα άγια λείψανα της πόλης στον Άγιο Λουδοβίκο και προτού βάλει ως ενέχυρο το γιο και κληρονόμο του στους Βενετούς, είχε βγάλει όλο το μόλυβδο από τις στέγες και τον είχε πουλήσει για μετρητά. Ούτε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, ούτε κανείς από τους διαδόχους του είχαν ποτέ αρκετά χρήματα διαθέσιμα για να τις επισκευάσουν. Μόνο μερικές εκκλησίες συντηρούνταν στο χώρο του, όπως η Νέα Βασιλική του Βασιλείου Α’ και η εκκλησία της Θεομήτορος στο Φάρο. Εκεί κοντά, ο Ιππόδρομος κατέρρεε και οι νεαροί αριστοκράτες χρησιμοποιούσαν τον αγωνιστικό χώρο για να παίζουν πόλο. Στην απέναντι πλευρά της πλατείας το παλάτι του πατριάρχη στέγαζε ακόμη τα πατριαρχικά γραφεία, αλλά ο ίδιος δεν τολμούσε πλέον να μένη εκεί. Μόνο η μεγάλη μητρόπολη της του Θεού Σοφίας εξακολουθούσε να παραμένη εκθαμβωτική και η συντήρησή της γινόταν με ειδική επιβάρυνση των κρατικών εσόδων.
Ο κύριος δρόμος που διέσχιζε την κεντρική πτυχή της πόλης, από τη Χαρίσια πύλη, τη σημερινή πύλη της Αδριανούπολης, μέχρι το παλιό παλάτι περιβαλλόταν ακανόνιστα από καταστήματα και σπίτια και σ’ αυτόν δέσποζε η μητρόπολη των Αγίων Αποστόλων. Αυτό όμως το τεράστιο κτίριο βρισκόταν σε κακή κατάσταση. Κατά μήκος του Κερατίου κόλπου τα χωριά απείχαν λιγότερο μεταξύ τους και ήταν πιο πυκνοκατοικημένα, ειδικά στο άλλο άκρο, στις Βλαχέρνες, κοντά στα χερσαία τείχη, όπου ο αυτοκράτορας είχε τώρα το παλάτι του, όπως και στην άκρη της πόλης, κάτω από το λόφο του Ναυστάθμου. Οι Βενετοί είχαν μια πλούσια γειτονιά χαμηλά, προς το λιμάνι, ενώ και οι δρόμοι που είχαν παραχωρηθή σε άλλους Δυτικούς εμπόρους, Αγκωνίτες, Φλωρεντινούς, Ραγουζαίους και Καταλανούς, όπως και στους Εβραίους, ήταν εκεί κοντά. Κατά μήκος της παραλίας υπήρχαν αποθήκες και αποβάθρες, όπως και αγορές στην περιοχή όπου εξακολουθεί να βρίσκεται η μεγάλη τουρκική αγορά. Κάθε γειτονιά όμως ήταν χωριστή και πολλές περιβάλλονταν από τείχος ή φράκτη από πασσάλους. Στα νότια κράσπεδα της πόλης, που έβλεπαν προς την Προποντίδα, τα χωριά ήταν πιο αραιά και σε μεγαλύτερη απόσταση το ένα από το άλλο. Στο Στούδιον, όπου τα χερσαία τείχη έφθαναν μέχρι την Προποντίδα, τα κτίρια του Πανεπιστημίου και της πατριαρχικής Ακαδημίας ήταν συγκεντρωμένα γύρω από την παλιά εκκλησία του Αγίου Ιωάννη και το ιστορικό της μοναστήρι με την εξαίρετη βιβλιοθήκη του. Ανατολικά του, υπήρχαν μερικές αποβάθρες στα Ψαμμαθεία. Σκορπισμένες στην πόλη υπήρχαν ακόμη μερικές εξαίσιες επαύλεις, όπως και ανδρικές και γυναικείες μονές.
Μπορούσε κανείς να δη ακόμη άρχοντες και αρχόντισσες ντυμένους πλούσια, να ιππεύουν ή να μεταφέρωνται με φορεία μέσα στην πόλη, αν και ο Μπερτραντόν ντε λα Μπροκιέρ στεναχωρήθηκε βλέποντας πόσο μικρή ήταν η ακολουθία που συνόδευε την αξιολάτρευτη αυτοκράτειρα Μαρία, καθώς πήγαινε με το άλογό της από την εκκλησία της Αγίας Σοφίας στο παλάτι. Στις αγορές και στις αποβάθρες εξακολουθούσαν να υπάρχουν εμπορεύματα, όπως και Βενετοί, Σλάβοι ή μωαμεθανοί έμποροι που προτιμούσαν να συναλλάσσωνται στην παλιά πόλη, παρά με τους Γενοβέζους από την άλλη πλευρά του Κερατίου. Υπήρχε ακόμη ένα ετήσιο ρεύμα προσκυνητών, με προέλευση κυρίως τη Ρωσία, που θαύμαζαν τις εκκλησίες και τα λείψανα που αυτές στέγαζαν. Το κράτος συνέχιζε να διατηρή ξενώνες για να τους φιλοξενή, καθώς και όσα νοσοκομεία και ορφανοτροφεία μπορούσε τώρα να συντηρή.
Η μόνη άλλη σημαντική πόλη που είχε απομείνει στην αυτοκρατορία ήταν η Θεσσαλονίκη …
Από το βιβλίο “Η άλωση της Κωνσταντινούπολης 1453” του Steven Runciman μετάφραση επιμέλεια Νίκος Νικολούδης εκδόσεις Παπαδήμα